Paddo’s, truffels, lsd: psychedelica zijn helemaal terug en zouden zinvol zijn bij de behandeling van onder andere depressies. Wat is daar van aan? Neurowetenschapper Michiel van Elk (41) nam tijdens een existentiële crisis de proef op de som.
“Drugs op doktersrecept’. ‘Ketamine: party-drug of hét redmiddel voor ernstige psychiatrische stoornissen?’. ‘Hier kun je trippen voor je mentale gezondheid’ of ‘Ayahuasca legde mijn psychische pijn bloot’. Een blik op de meest recente berichtgeving volstaat om vast te stellen dat psychedelica als therapie booming zijn.
Te midden van deze renaissance doet neurowetenschapper Michiel van Elk onderzoek naar het effect van bewustzijnsverruimende middelen op ons brein. In zijn boek Een nuchtere kijk op psychedelica neemt hij de hype kritisch onder de loep, legt hij uit wat de wetenschap ons leert over geestverruiming, en deelt hij openhartig zijn eigen tripervaringen, zoals in de volgende passage.
‘Eindelijk was daar dan het moment om de ayahuasca-thee te drinken. De sjamaan vertelde ons dat de thee een medicijn is dat oorspronkelijk uit de Amazone komt en al duizenden jaren gebruikt wordt. Ook zei hij dat de thee ons in staat stelt om met planten en de natuur te communiceren en dat deze communicatie anders verloopt dan we gewend zijn. (…)
Die nacht maakte ik een reis. Na visioenen vol kleuren, architectuur, mozaïeken en geometrische patronen steeg ik op en begon ik te vliegen. (…)
Op den duur merkte ik dat er een vogel naast me zweefde – een zwarte raaf. Telkens als we langs een nieuwe plek zweefden, wilde ik even landen of op zijn minst blijven hangen. Er was zoveel te vertellen. Er waren zoveel herinneringen. Er moest nog zoveel uitgezocht en uitgediept worden.’
(fragment uit Een nuchtere kijk op psychedelica)
Michiel van Elk werkt als universitair hoofddocent cognitieve psychologie aan de Universiteit van Leiden en is hoofd van het PRiSM Lab, waar hij onderzoek doet naar de effecten van psychedelica op ons brein en welbevinden. Hij groeide op in een strenggelovige pinkstergemeenschap, maar door zijn studies in de filosofie, cognitieve psychologie en neurobiologie viel hij van zijn geloof.
Toch bleef de psychologie achter de duiveluitdrijvingen en rituele genezingen waarvan hij als kind getuige was geweest hem fascineren. Via lezingen over religieuze ervaringen kwam hij zo op het spoor van de psychedelica terecht. Lang geloofde hij dat hij deze geestverruimende middelen niet zelf hoefde uit te proberen om erover te onderrichten.
Maar dan kwam hij vijf jaar geleden in een existentiële crisis terecht. Zijn huwelijk van twaalf jaar was op de klippen gelopen, en om zijn overvolle werkagenda met de opvoeding van zijn twee zonen te kunnen combineren dronk hij veel, te veel. Op zoek naar een nieuw perspectief meldde hij zich aan voor twee psychedelische ceremonies.
Een eerste ceremonie met mescalinepoeder, een psychoactieve stof afkomstig van de San Pedro-cactus, deed echter niets meer dan zijn vooroordelen bevestigen. Van Elk: “Alle mensen die ik daar ontmoette, bezochten de ene na de andere psychedelische ceremonie. Echte gekkies, dacht ik toen.”
Zijn eerste ervaring met ayahuasca, zoals hierboven beschreven, opende wél zijn ogen. “Het was heel overweldigend, beangstigend ook. Het viel namelijk samen met een duistere periode in mijn leven; ik zat erg slecht in m’n vel. Regelmatig heb ik me afgevraagd of ik mezelf door die ayahuasca-trip niet juist een depressie op de hals had gehaald.
“Maar vóór de ceremonie ging het ook al niet zo goed met me, alleen was ik me daar niet van bewust. In die zin werkte ayahuasca als een soort katalysator. Ik vond het lang moeilijk om met mijn emoties in contact te komen, maar na de ceremonie stond de verbinding tussen mijn hart en hoofd wagenwijd open. Bij het bekijken van The Sound of Music barstte ik zomaar in tranen uit.”
bedankt, Elon Musk
Psychedelica kunnen levensveranderende middelen zijn, maar dat iedereen er baat bij zou hebben is volgens neurowetenschapper Michiel van Elk een misverstand. Omdat hij het huidige mediadiscours te eenzijdig vond, besloot hij Een nuchtere kijk te schrijven.
“Psychedelica worden te vaak als een wondermiddel voorgesteld, maar als je zo’n trip achteraf niet in je dagelijkse leven integreert, blijft het louter een chaotische ervaring. Mijn psychedelische trips brachten mij inzicht. Maar daarnaast was het ook een kwestie van psychotherapie volgen, gezonde gewoontes aanleren en hard werken om me weer wat beter te voelen.”
Van Elk is zeker niet de eerste om een boek over psychedelica te schrijven. Een van de meest succesvolle populair-wetenschappelijke boeken over het onderwerp is het in 2018 verschenen How to Change Your Mind, van Amerikaans auteur en journalist Michael Pollan, die afgelopen zomer ook This Is Your Mind on Plants publiceerde.
“Pollan was een pionier in die zin dat hij een taboe doorbrak door openlijk over zijn eigen ervaringen te schrijven. Maar hij is geen wetenschapper. In al zijn enthousiasme is hij niet altijd even kritisch”, zegt Van Elk.
Onlangs nog zei SpaceX- en Tesla-CEO Elon Musk dat iedereen open zou moeten staan voor het therapeutische potentieel van psychedelische drugs. De zegen van de rijkste man ter wereld bestendigt zo de hype, maar dat is op zich niet slecht.
Van Elk: “Die hype – waarvan de piek nu wellicht bijna bereikt is – is nodig om het taboe te doorbreken. Het zou eenvoudiger moeten worden om onderzoek te doen naar deze middelen. Nu is het een tijdrovende en kostbare aangelegenheid. Zo heeft het onder andere veel voeten in de aarde om gecertificeerde psychedelische middelen te bemachtigen en te importeren.
“Zodra psychedelische drugs als therapeutisch middel geaccepteerd worden, corrigeert de hype zichzelf waarschijnlijk wel. Het is namelijk niet voor iedereen een oplossing. Ik maak graag de parallel met de mindfulnesstrend. Aanvankelijk zweverig bevonden, werd het mainstream nadat de effectiviteit ervan wetenschappelijk aangetoond was. Maar ondertussen is ook duidelijk dat mindfulness voor sommigen averechts werkt.”
verbannen
Psychedelische drugs worden niet voor het eerst als medicijn gebruikt. Al in de jaren 1950 – kort nadat Zwitsers scheikundige Albert Hofmann per toeval de hallucinogene werking van het door hem gesynthetiseerde lsd ontdekte – veroorzaakten psychedelica omwille van hun telescopische werking op de menselijke ziel een revolutie in de psychotherapie.
Maar met de groeiende populariteit van het tripmiddel onder hippiejongeren en andere critici van de gevestigde orde, sloeg de stemming halverwege de jaren 60 om. Lsd-profeet en tegencultuur-icoon Timothy Leary werd van Harvard verbannen nadat hij studenten gedrogeerd had, en in de media verschenen steeds meer horrorverhalen over bad trips.
Met lede ogen moest Hofmann toekijken hoe lsd in 1968 op de lijst met verboden middelen werd geplaatst – in Nederland gebeurde dit al in 1966 – en president Nixon de war on drugs ontketende. Het verbod maakte het middel weliswaar nog populairder onder gebruikers, maar wetenschappelijk onderzoek kwam er decennialang door tot stilstand.
Vandaag zet Van Elk niet alleen het werk van de psychedelicapioniers voort, maar ook hun traditie van zelf-experimentatie. Zo hield Hofmann geregeld tripsessies met bevriende wetenschappers en filosofen om samen de aard van het menselijk bewustzijn te verkennen. Schrijver Aldous Huxley, die in 1954 The Doors of Perception publiceerde over zijn mescaline-ervaringen, ging nog een stap verder en gleed vanaf zijn ziekbed trippend de dood in.
‘Misschien is er wel sprake van een verdichtingseffect’, zo schrijft Van Elk in Een nuchtere kijk over alle middelen die hij de voorbije vijf jaar gretig uittestte, ‘omdat ik heel wat in te halen had op andere psychonauten.’
Als voormalige gelovige, vader van twee prille tieners en universitair hoofddocent, heeft hij wel even getwijfeld om zo openhartig zijn eigen druggebruik uit de doeken te doen.
“Maar uiteindelijk moest ik concluderen dat zo’n eerstepersoonsperspectief in mijn onderzoeksveld de geloofwaardigheid juist vergroot. Een psychedelische trip is zo bizar en veelzijdig dat je het meegemaakt moet hebben om het te begrijpen. Zonder mijn ervaringen zou het zijn alsof ik een reisgids had geschreven over een bestemming waar ik zelf nog nooit was geweest. Een ervaring met psychedelica maakt overigens ook deel uit van de training voor therapeuten die met deze middelen werken.”
terugkerende angst
Hoewel hij lang getwijfeld heeft of hij hier met zijn kinderen over zou praten, is hij er ondertussen open over. “Ik probeer hen uit te leggen dat psychedelica heel mooi kunnen zijn, maar dat je ze nooit alleen of onvoorbereid mag gebruiken.”
Toch is als ouder psychedelica gebruiken een zware verantwoordelijkheid die al eens op de neurowetenschapper durft te drukken. “Een terugkerende angst tijdens trips is dat mijn kinderen iets overkomt. Hoe goed ik me ook voorbereid, dat verantwoordelijkheidsgevoel blijft.”
Psychedelica zijn dan wel lichamelijk niet verslavend, maar riskeert Van Elk met zijn zelf-experimentatie geen mentale afhankelijkheid? “Het is zo overweldigend dat je heus niet elke week aan de truffels of lsd zult gaan. Met een drug zoals MDMA, die biologisch gezien ook niet verslavend is, is dat risico op geestelijke afhankelijkheid veel groter. Op festivals ben ik genoeg mensen tegengekomen die door de week eigenlijk niet lekker in hun vel zitten en zo van de ene piekervaring naar de andere leven.”
Verantwoord druggebruik kan volgens Van Elk wel degelijk in de juiste setting. Daarnaast helpt het als aan de door Maslow bepaalde basisbehoeften voldaan is en iemand dus werkzekerheid, een eigen woning, een goed sociaal netwerk, en een zeker gevoel van zelfrealisatie heeft.
“Tegelijk besef ik dat dit een wat elitaire kijk op druggebruik is. Dezelfde kritiek kreeg ook Carl Hart voor zijn boek Drug Use for Grown-Ups. Als hoogleraar kan hij makkelijk zeggen dat hij probleemloos heroïne gebruikt om te ontspannen, maar voor veel mensen is dat natuurlijk niet zo.”
Overweldigend
Maar wat gebeurt er nu juist in ons brein wanneer we psychedelica consumeren? Waarom is het, neurowetenschappelijk gezien, zo’n overweldigende ervaring?
Zo herinner ik me helder de kinderlijke verwondering die ik tijdens een eerste, en vooralsnog enige, lsd-trip in de botanische tuinen voelde.
Plots leken de bomen te ademen, droegen alle bloemen oogverblindend mooie kleuren, en dansten de wolken binnen handbereik voorbij. Op de achterbank van een taxi terug naar de stad verbaasde ik me over het golvende, schijnbaar vloeibare asfalt van de autosnelweg; nooit eerder had ik mijn omgeving in zoveel dimensies waargenomen.
Tegelijk begreep ik wel degelijk dat ik onder invloed was, wat voor een vreemde paradox in mijn bewustzijn zorgde. Enerzijds wilde ik mezelf tegen het autoraampje plakken om vooral niets van de wondere wereld die aan me voorbijtrok te missen, anderzijds vermoedde ik dat de chauffeur me al verdacht genoeg vond.
“Normaal wordt alles wat we waarnemen gefilterd om te voorkomen dat we overladen worden met informatie,” legt Van Elk uit, “maar psychedelica heffen die filter op waardoor kleuren, geluiden en texturen veel intenser binnenkomen.”
“Hoe wij de wereld waarnemen is sowieso geen accurate weergave van de werkelijkheid, maar een interpretatie. Ons brein vult onze waarneming voortdurend aan met kennis die we over de wereld bezitten, om zo voorspellingen te doen. Normaal gesproken sturen de hersengebieden die zich bovenaan de hiërarchische piramide bevinden die voorspellingen door naar beneden. Maar psychedelica ontregelen die neuronale connecties. Ineens vertrouwt je brein de voorspellingen van bovenaf niet meer, maar is het veel gevoeliger voor bottom-up informatie vanuit de zintuigen.
“Zo neemt ons brein asfalt normaal waar als een solide substantie, ook als er schaduwen op vallen of het op sommige plekken verkleurd is. We weten namelijk dat een vlakke oppervlakte een eigenschap van asfalt is. Maar onder invloed van lsd verdwijnt die voorspellende gedachte, waardoor het asfalt ineens lijkt te golven.”
Hoewel ik mijn lsd-ervaring als positief zou classificeren, zou ik haar niet per se levensveranderend noemen. Zo herinner ik me hoe ik in de beslotenheid van een slecht verlicht wc-hokje ineens schubben op mijn armen, en een luipaardpatroon op het toiletpapier ontwaar-de. De letters van het aanplakbiljet dat aan de deur hing, leken van het papier te druipen. De schaduwen waren tot leven gekomen.
Allemaal nét zoals in de films.
Superplacebo’s
“Door alle verhalen in de populaire cultuur en media over lsd, ayahuasca of truffels begint bijna niemand nog als een ongeschreven blad aan zo’n trip”, zegt Van Elk. “Mensen hebben vaak enorm hoge verwachtingen. Daarbij komt nog dat psychedelica je extra beïnvloedbaar maken en uitvergroten wat al aanwezig is. Doordat ze zo goed werken, zijn het in feite een soort van superplacebo’s.
“Dat maakt neurowetenschappelijk onderzoek ernaar nog best lastig. Deelnemers aan experimenten hebben namelijk meteen door of ze al dan niet in de controlegroep zitten. Dat proberen we tegen te gaan door bijvoorbeeld hun verwachtingen actief te manipuleren, of verschillende dosissen psilocybine (het werkzame bestanddeel van truffels of paddo’s dat je laat hallucineren, red.) toe te dienen in plaats van één groep niets toe te dienen.”
Wat dan met de door Silicon Valley aangevuurde trend om te microdoseren, oftewel regelmatig minidosissen lsd in te nemen voor meer focus en creativiteit? Van Elk: “Als je zelf gelooft dat zo’n microdosis je creatiever zal maken of zelfs je clusterhoofdpijn zal wegnemen, lijkt het ook te werken. Maar tot nu toe wijst elk onderzoek op pure placebo.”
‘Ik rende naar buiten, moest overgeven en voelde me immens ziek. Ik probeerde me vast te klampen aan het leven, maar had het gevoel dat ik het los moest laten, verloor het bewustzijn en er was alleen nog maar een zwart gat. Het was alsof ik de dood in de ogen keek: er was geen angst, alleen nog maar overgave. Ik heb daar misschien een half uur of een uur gelegen tot ik weer bij bewustzijn kwam en weer naar binnen schuifelde – blij en dankbaar dat ik nog leefde. Achteraf hoorde ik dat mensen mij wel hadden zien liggen, maar dat het leek alsof ik door een heel diep proces ging, waarbij ze me liever niet wilden storen.’
(fragment uit Een nuchtere kijk op psychedelica)
Het gevoel te sterven tijdens een ayahuasca-ceremonie, een eindeloze, verwarrende fietstocht op lsd, de muren zien naderen tijdens een eenzame truffelsessie: Van Elk heeft ondertussen ook wel enige bad trips doorstaan.
“Psychedelica zijn zeker niet alleen maar leuk; ik ben zelf door schade en schande wijs geworden”, zegt hij daarover. “Maar zelfs die nare ervaringen zijn uiteindelijk zinvol. Zo was die heftige bijna-doodervaring een ultieme oefening in loslaten, me overgeven. Toch zou ik niemand zomaar ayahuasca aanraden.”
In België is het extreem hallucinerende drankje al lang verboden, in Nederland is het dat pas sinds 2019, na een incident waarbij iemand om het leven kwam. Onder de radar vinden echter nog steeds healingsessies met de thee uit het Amazonewoud plaats, maar kwaliteitscontroles zijn er niet.
“Als je gelooft aan psychedelica toe te zijn, kun je beter legaal naar een goed begeleide psilocybine-retraite gaan of een trip-sitter zoeken”, zegt Van Elk. “In Nederland heb je tegenwoordig truffelceremonies in alle prijsklassen. Verdiep je wel goed in wat je staat te gebeuren, en probeer vooraf af te spreken met de mensen die de sessie begeleiden, om te kijken of het klikt.”
Maar het therapeutisch potentieel van psychedelica reikt veel verder dan vertwijfelde millennials of uitgebluste zakenmannen zelfinzicht verlenen. Wereldwijd wordt nu onderzocht in hoeverre een psychedelische behandeling helpt tegen depressie, angst, en verslaving – niet toevallig omdat in de behandeling van deze aandoeningen de laatste decennia maar weinig vooruitgang geboekt is.
legaliseren?
Van Elk: “Om te stellen dat psychedelica rigide denkpatronen doorbreken, zoals wel eens verondersteld wordt, zijn de resultaten vooralsnog te mager. Daarbij toont klinisch onderzoek aan dat veel patiënten die met psilocybine behandeld worden in eerste instantie verbeteren, maar na enkele maanden alweer hervallen of zich weer even slecht voelen.
“Het zou goed kunnen dat psychedelische therapie voornamelijk geschikt blijkt voor depressies waarbij sprake is van een zingevingsprobleem, en waarbij de patiënt voldoende zelfreflectie bezit om zo’n ervaring in perspectief te plaatsen. Het grootste therapeutische voordeel van psychedelica is uiteindelijk het diepgaande gevoel van verbondenheid met het universum. Zo’n mystieke ervaring kan helpen om de zin in het leven terug te vinden, de schoonheid van de natuur of muziek weer te appreciëren.”
Alcoholverslaafden
Momenteel loopt in Australië een door de overheid gesponsord onderzoek naar psychedelische therapie voor alcoholverslaafden. En in Amerika kunnen zwaar depressieven voor een fikse vergoeding al een ketamine-infuus krijgen, maar hoe effectief dat op lange termijn is, wordt nog onderzocht.
Van Elk: “Zo’n interventie is nu heel sterk gericht op het biologische, waardoor die geregeld herhaald moet worden. Maar anders dan bij psilocybine bestaat bij ketamine wel verslavingsgevaar. Daarbij kun je op ketamine erg dissociatieve ervaringen hebben – in sommige gevallen zelfs heuse lichaamsuittredingen of bijna-doodervaringen. Patiënten dienen dus voldoende begeleid te worden, wat nu lang niet altijd het geval is.”
Zodra voldoende wetenschappelijk bewijs verzameld is voor de doeltreffendheid van psychedelica bij biomedische aandoeningen, zal het snel gaan. Van Elk verwacht dat dokters over tien of vijftien jaar al middelen als psilocybine en MDMA zullen mogen voorschrijven.
Toch is hij geen pleitbezorger voor de volledige legalisering van psychedelica. “Omdat een psychedelische trip niet iedereen goed doet, zou een beter alternatief de regulering van de verkoop en de introductie van een drugspaspoort zijn, zoals journalist Thijs Roes voorstelde in een artikelenreeks voor De Correspondent. In een ideale wereld zou je dan na een medische screening met dat paspoort bij de tripotheek kwaliteitsvolle drugs kunnen kopen.”
Nu we toch de utopische toer opgaan, wil de neurowetenschapper nog wel zijn ultieme toekomstdroom delen. “Hoewel ik niet meer in God geloof, vind ik nog steeds dat religie veel schoonheid bezit. Zo blader ik nog wel eens door de Bijbel of beluister ik de religieuze muziek uit mijn jeugd. Het zou toch mooi zijn als ik alle bagage die ik tot nu toe verzameld heb, kon samenbrengen in mijn eigen psychedelische kerk, misschien na mijn pensioen?”