Europa kampt met een identiteitscrisis, maar geldt dat ook voor de Erasmus-generatie? Journaliste Jana Antonissen (24) en fotografe Sanne De Wilde (30) reisden per trein door Europa om poolshoogte te nemen bij jongeren die mee de toekomst van ons oude continent uittekenen. Het audio- en videomateriaal voor deze reeks vindt u hier terug.
Feminisme blijft een moeilijk woord in een streng katholiek land als Polen. Toch
voorkwam massaal protest tegen de extreem conservatieve regering onlangs een totale ban op abortus. Wiktoria, Aleksandra, Ola en Anastazja staan pal: de nieuwe Poolse vrouw laat niet meer met zich sollen.
Lang, slank, volle lippen en glanzende lokken versus klein, gedrongen, voorzien van een vierkante kin en een kaalgeschoren schedel: de uitgesproken schoonheid van Poolse vrouwen contrasteert schril met het voorkomen van hun mannelijke landgenoten. Tenminste, zo dicteert het cliché.
Hoe het ook zij, mijn blik blijft beduidend vaker bij vrouwelijke passanten hangen wanneer we na een onvoorzien lange nachtrit eindelijk over Warschaus brede boulevards banjeren. Maar dat ligt misschien eerder aan hun attitude dan aan hun fysieke voorkomen: veel vrouwen hier lijken zich zelfbewuster voort te bewegen, stoutmoediger.
Daar zouden de gebeurtenissen van 3 oktober 2016 weleens wat mee te maken kunnen hebben. Wiktoria Beczek en haar vriendin
Aleksandra Boczowska (beiden 26) – twee charmante verschijningen die niet aan de maatschappelijk opgelegde definitie van schoonheid beantwoorden, maar waar je onmogelijk naast kunt kijken – herinneren zich die druilerige maandag als een historisch moment.
“Tienduizenden vrouwen van top tot teen in het zwart, vastberaden ondanks de gietende regen, en dan de oorverdovende stilte die eigenlijk alles zei: ik wist meteen dat ik dit maar één keer in mijn leven zou meemaken.”
Op Black Monday protesteerden zo’n honderdduizend vrouwen in heel Polen tegen een verstrenging van de abortuswet. Hoewel abortus tijdens het communisme legaal was, heeft Polen sinds 1993 een van de meest strenge abortuswetten van Europa. Zwangerschapsonderbreking is er enkel toegestaan bij incest, verkrachting of wanneer het leven van de vrouw in gevaar is. Die eerste twee voorwaarden wilde de conservatief-katholieke regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid ook opheffen. De massale opkomst voor de vrouwenstaking, zoals Black Protest ook genoemd wordt, verhinderde dat op het nippertje.
Wiktoria en Aleksandra zijn als leden van de lgbtq-vereniging Milosc Nie Wyklucza (Love Does Not Exclude) wel wat protestmarsen gewoon. Ze houden van het hoopvolle gevoel van verbondenheid, de adrenaline die de massa voortstuwt. Maar Black Protest was geen gewone betoging.
“Het merendeel van de manifestanten ging voor het eerst de straat op”, vertelt Wiktoria.
“Heel gewone vrouwen, die zichzelf geen feministes of activistes noemden, maar wel boos waren. Dat creëerde een buitengewone sfeer. Het was de eerste keer dat veel Poolse vrouwen beseften dat ze het feminisme nodig hebben om hun basisrechten te behouden.”
Wanneer Wiktoria van haar Moscow Mule nipt, komt onder de rechtermouw van haar T-shirt een tattoo tevoorschijn: een vrouw die haar gezicht gretig in de welgevormde boezem van een andere vrouw begraaft. ‘My kind of love‘, staat erboven.
De onlineredactrice voor Gazeta.pl gaat met haar ruige look moeiteloos op in onze omgeving, de Nocny Market, een postindustrieel hipsterparadijs in het westen van Warschau. Het vroegere treinstation waar Wiktoria’s oma – “de eerste feminist in onze familie, een van mijn grote voorbeelden” – elke dag de trein naar haar werk nam, wordt vandaag gevuld met foodtrucks en technobeats.
“Mijn moeder heeft me in haar eentje opgevoed. In Polen worden alleenstaande vrouwen vaak scheef bekeken. Alsof een bestaan zonder man er eigenlijk geen is. Mij is van jongs af aan ingepeperd dat ik als vrouw sterk en onafhankelijk moet zijn.”
Ik vraag Wiktoria wat er met de collectieve feministische energie van tijdens Black Protest – nu al bijna een jaar geleden – gebeurd is.
“Die bevindt zich momenteel vooral online; op fora en Facebookgroepen waar vrouwen van over heel het land bespreken hoe het is om vrouw te zijn in Polen. Dat lijkt misschien geen grote verandering, maar in een conservatief, katholiek land als dit is dat al heel wat.”
Haar vriendin Aleksandra, met wie ze al tien jaar samen is, vult aan: “Kijk naar onze premier, Beata Szydlo: een vrouw die antiabortus en antivrouwenrechten is. (zucht) Als vrouwelijke machtsbekleder zou ze een uniek rolmodel kunnen zijn, maar ze is in de eerste plaats de marionet van Jaroslaw Kaczynski (voormalig premier, tweelingbroer van de verongelukte voormalige president Lech Kaczynski, en de huidige leider van de regeringspartij, JA).”
Totaal gebrek aan respect
Szydlo en Kaczynski voeren samen Recht en Rechtvaardigheid aan, de rechts-nationalistische partij die in Polen de plak zwaait. Deze zogenoemde ‘pro life-partij’ zag haar plannen voor een totaalverbod op abortus gefnuikt door de vrouwelijke volkswoede, maar slaagde er onlangs wel in om noodanticonceptie uit de apotheken te bannen. Poolse meisjes en vrouwen kunnen de morning-afterpil nu enkel op doktersvoorschrift krijgen, waarbij het in meer landelijke gebieden niet ongebruikelijk is dat dokters weigeren ‘om ideologische
redenen’.
Diezelfde ideologische – lees: katholieke – overtuigingen verhinderen holebikoppels samenlevingscontracten aan te gaan. Van trouwen is zelfs geen sprake. Onlangs verkondigde een rechter van het Pools Grondwettelijk Hof op een internationale conferentie in Oxford nog doodleuk dat “de huidige regering tegen homoseksuelen en dergelijke is, maar ze worden niet vervolgd”.
“Dat ze ons niet in kampen stoppen zoals in Tsjetsjenië, hebben we aan de EU te danken”, gelooft Wiktoria. “Maar toch zou de
Europese Unie onze regering wel wat harder mogen aanpakken. Zoals Polen zich vandaag gedraagt, met zijn totale disrespect voor de
EU-idealen, zou het niet in staat mogen zijn om mee de toekomst van de Europese gemeenschap uit te tekenen.”
Ze gebaart naar haar vriendin. “Onze strijd voor het holebihuwelijk is niet zomaar een symbool. Het gaat over onze waardigheid. Als
Aleksandra morgen ernstig gewond in het ziekenhuis ligt, heb ik geen enkel recht op bezoek of informatie. Volgens de wet zijn wij
vreemden voor elkaar.”
Toch denkt het koppel er niet aan te verhuizen.
“Dat zou aanvoelen als valsspelen”, zegt Aleksandra. Wel dromen ze ervan dat vrouwen en holebi’s op een dag gelijke rechten hebben, “zoals in Nederland of Scandinavië”.
Matka Polka
In Polen is vrouwelijkheid onlosmakelijk verbonden met de traditionele, maar nog steeds dominante figuur van Matka Polka, de Poolse
moeder die tegelijk ook geldt als ‘Moeder der Polen’.
Ontstaan als een romantisch-patriottisch symbool voor de Poolse identiteit in de 19de eeuw, geldt Matka Polka als het archetype van de Poolse moeder die zichzelf wegcijfert voor haar kinderen, op het heroïsche af. Zowel het communisme als de katholieke kerk propageerden dit vrouwbeeld waarbij de rol van de vrouw in de eerste plaats het baren van de volgende generatie patriotten was. Ook in het hedendaagse Polen wordt nog steeds algemeen aangenomen dat vrouwen zichzelf pas ten volle waarmaken door het moederschap; binnen een duurzame, heteroseksuele relatie, welteverstaan.
Politiek of melk
Anastazja Bernad (28) mag dan wel een – naar moderne maatstaven – jonge moeder van twee zijn, in haar huishouden valt er weinig
Matka Polka te bespeuren. Naakt op het overhemd van haar vader na huppelt het witblonde peutermeisje Helena door de woonkamer van het bescheiden tweekamerappartement in een buitenwijk van Warschau. Het potje dat haar moeder voor haar heeft klaargezet, negeert ze vrolijk.
“Let niet op de rommel”, heet Anastazja ons welkom, terwijl ze met haar dikke teen een T-shirt van de vloer plukt. Haar donkere haren
balanceren in een nonchalante knot bovenop haar hoofd, aan haar oren bengelen grote, gouden ringen, maar make-up om haar
vermoeidheid te verbergen draagt ze niet. Op haar buik slaapt baby Lucize, knus ingeduffeld in een kleurrijke draagdoek.
Aan de eettafel vallen Anastazja’s zus Zosia (24) en hun vriendinnen Zofia Iwanicka (28) en Marta Krolak (25) de kersen aan die we
meebrachten voor onze feministische koffieklets.
“Ik had mezelf nochtans voorgenomen zo ver mogelijk weg te blijven van alles wat naar politiek ruikt; anders verlies ik mijn melk”, legt
Anastazja uit. “Maar tegenwoordig kun je haast niet anders. Het persoonlijke is opnieuw politiek.”
Terug naar 1933
Anastazja is geen onbesproken figuur in Polen. Als Instagram-fenomeen post ze behalve schattige babyplaatjes en sexy selfies ook foto’s van de minder mooie kantjes van het moederschap. Van haar hangende borsten bijvoorbeeld, of de rotzooi in haar slaapkamer.
Afgelopen jaar verwierf ze ook in de mainstreammedia bekendheid dankzij een reclamespotje voor Ikea. In de minidocumentaire over de gezellige, dagelijkse chaos ten huize Bernad vertelt Anastazja met blote, bolle buik hoe ze tijdens haar theaterstudies onverwachts zwanger werd, waarop zij en haar vriend besloten all the way te gaan. Meteen na de geboorte van hun eerste maakten ze nog een baby. Zolang de kinderen klein zijn, blijft Anastazja thuis om voor hen te zorgen. Haar vriend verdient de kost.
“Daarvoor moet ik me vaak verantwoorden”, zegt Anastazja.
“Tegenwoordig is de sociale druk op vrouwen die thuisblijven even groot als die op kinderloze vrouwen. Het lijkt wel nooit goed. Terwijl feminisme juist draait om respect voor de keuzes die vrouwen maken, álle keuzes. Waarom zou ik als huismoeder geen feministe kunnen zijn?”
Voor Marta betekent feminisme dat ze haar vriendje niet naar Nederland volgt, maar in Warschau blijft om bij een topgalerie aan de
slag te gaan. “We keken er nochtans zo naar uit om samen in het buitenland een toekomst uit te bouwen”, verzucht ze. “Maar dan kwam plots een aanbod dat ik niet kon weigeren. Ik moet tenslotte ook aan mijn eigen carrière denken.”
Met het moederschap is ze absoluut niet bezig. “Misschien krijg ik maar beter geen kinderen. Ik ben er volgens mij te egoïstisch voor.”
Zofia, die zich als vrouwelijke sociaal werker in de probleemwijk Praga dagelijks moet bewijzen tegenover zowel haar collega’s als de buurtbewoners, wil wel graag een baby. Daarvoor kunnen zij en haar vriendin niet anders dan verhuizen. “Mijn vriendin en ik denken er sowieso al langer over om Polen te verlaten. Zonder overdrijven: ik ben bang dat er binnenkort oorlog in Europa uitbreekt. Poolse patriotten marcheren met opgeheven hoofd door onze hoofdstad terwijl ze fascistische slogans zingen, en niemand houdt hen tegen. Nationalisme is tegenwoordig iets om trots op te zijn. Het lijkt wel opnieuw 1933.”
In Canada of Uruguay, niet toevallig landen met erg liberale lgbtq-rechten, wil Zosia moeder worden. “Geen huismoeder. Met alle
respect voor mijn zus Anastazja, maar dat zou ik niet kunnen.”
Dat Anastazja als schaamteloos instagrammende huismoeder zowel bij radicale feministen als bij de doorsnee Poolse huisvrouw weerstand oproept, komt volgens Zofia omdat het Poolse feminisme nog zo’n jonge en versplinterde beweging is.
“In Amerika zijn feministen al aan hun vierde golf toe, wij moeten onze tweede nog verteren. Na de val van het communisme werd
feminisme afgedaan als een verdachte, westerse uitvinding, waardoor wij vandaag moeten vechten voor rechten die vrouwen in het Westen allang verkregen hebben.
“Ik zou nooit expliciete foto’s van mezelf online gooien, maar in een conservatieve maatschappij zoals de onze vind ik het juist erg emanciperend dat Anastazja dat wel doet.”
Miss World
Anastazja’s zus trekt ter illustratie een kalender uit de kast. ‘Miss World 2017’ staat er op de glimmend roze kaft, binnenin een reeks
portretten van vrouwen in alle kleuren en maten. Onder andere van Anastazja: hoogzwanger poseert ze in niets meer dan haar ondergoed en bril voor haar met babykleren bezaaide wastafel.
“Je wilt niet weten in wat voor shitstorm ik door deze foto beland ben”, zegt Anastazja. “Ik leek op Harry Potter, was een verfoeilijke
heks met okselhaar én een slechte moeder. Zo goed als al die haatcommentaren kwamen van vrouwen. Daar was ik toch even niet goed van.”
“Typisch”, gelooft Zofia. “Poolse vrouwen lijden aan het stockholmsyndroom: doordat ze zo lang door het patriarchaat onderdrukt zijn,
beschouwen ze het label van feminist als een belediging. Ze nemen genoegen met hun ondergeschikte rol. Seksisme zien ze niet,
omdat ze er zo aan gewoon zijn.
“Die houding schemert door in elke vrouwenrechtenkwestie. Neem nu abortus: natuurlijk moeten vrouwen baas over hun eigen
baarmoeder kunnen zijn, maar het grotere, achterliggende probleem is de onbestaande sekseducatie. Poolse vrouwen weten niet dat
ze recht hebben op een ‘nee’. Het werd ons nooit geleerd.”
Boze wezens op tv
In de slaapkamer van Ola Kaminska (27) krijg ik een zitplaats aangeboden tussen de kleurrijke tekeningen van vulva’s in allerlei
vormen die op de bedsprei uitgestrooid liggen. Agata Barbara Wnuk (22) gaat een laatste keer door de inzendingen voor het zine over
seks vanuit het vrouwelijke standpunt waaraan ze samen werken.
“Hoe meisjes en vrouwen seks beleven, is een onderbelicht, of zeg maar onbestaand onderwerp in de Poolse samenleving”, verklaart ze. In het zine zullen behalve tot de verbeelding sprekende illustraties ook verhalen en essays staan; over ontmaagding, aseksualiteit en een voorliefde voor ruwe seks.
Ola en Agata vormen samen het feministische dj- en kunstcollectief Girls To The Front. Behalve het maken van zines over
onderwerpen die jonge vrouwen interesseren, organiseren ze ook tweemaandelijkse feestjes waarvoor ze uitsluitend vrouwelijke bands
en dj’s boeken.
“We vonden dat de party side van het feminisme wel wat meer aandacht verdiende”, zegt Ola, een tengere doctoraatsstudente
Amerikaanse studies met een hoge paardenstaart die uitbundig heen en weer wiegt wanneer ze praat. “Feminisme gaat voor mij over het vormen van een gemeenschap, niet enkel over de emancipatie van het eigen individu. Die hele hype van het selfie-feminisme vind ik daarom nogal problematisch.
“Hoewel Black Protest geen grote, maatschappelijke verandering heeft gebracht, zijn vrouwen zich sindsdien wel meer gaan
verenigen. Girls To The Front was lang het enige in zijn soort, maar de laatste maanden worden steeds meer emanciperende
initiatieven, zoals zelfverdedigingscursussen of debatclubjes, voor meisjes uit de grond gestampt.”
De jongere Agata, studente computerwetenschappen met bleke teint, grote ogen en lange benen, schudde zelf nog niet zo lang geleden het katholieke juk van haar strenge opvoeding van zich af. “Feminisme stond voor mij lange tijd gelijk aan schreeuwende vrouwen op televisie. Als kind was ik bang voor die boze wezens! (lacht) Toen ik drie jaar geleden mijn links-activistische vriendje en Ola leerde kennen, ging er een hele wereld voor me open.
“Mijn moeder moet niets van feministen weten, maar vreemd genoeg is ze wel trots op wat ik met Girls To The Front doe. Dat levert
soms bizarre taferelen op: op haar Facebookprofiel deelt ze naast een nationalistische petitie tegen de Gay Pride ook de aankondiging voor ons Riot Grrrl-concert. Volgens mij heeft ze het toch niet helemaal begrepen.” (lacht)
Ola: “De band die ik met mijn ouders heb, is minder gespannen. Ze waren vrijwel meteen oké met het feit dat ik lesbisch ben. De
dag nadat ik uit de kast kwam – ik moet toen een jaar of zestien geweest zijn – grapte ik aan de keukentafel dat ik nu tenminste niet
ongewenst zwanger zou worden.” (lacht)
Agata zucht. “Mijn moeder huilde toen ze ontdekte dat ik seksueel actief was. Zij beschouwde dat als een persoonlijk falen.”
Lesbische rite de passage
Op school leerden Agata en Ola dat seks iets gevaarlijks was dat enkel ter voortplanting diende, niet voor het plezier. “In ons handboek
werd homoseksualiteit als een ziekte omschreven”, merkt Ola fijntjes op.
Thuis werd het onderwerp zorgvuldig vermeden. “Wanneer er een seksscène op tv was, bedekte mijn moeder mijn ogen”, vertelt
Agata. “En het eerste wat ik deed toen mijn schaamhaar begon te groeien, was googelen of jongens dat aantrekkelijk vonden.”
“Ik masturbeer al sinds mijn twaalfde; een beetje experimenteren met de tafelpoot tussen mijn benen, je kent dat wel”, grijnst Ola.
“Maar achteraf voelde ik me altijd enorm schuldig.”
Verwarrend, dat was hun eerste seksuele ervaring vooral.
Ola: “The L-Word (tv-serie uit 2004, JA) was mijn lesbische rite de passage, het enige wat ik over seks tussen vrouwen wist. Er waren
sloten alcohol voor nodig voor ik de eerste keer mijn schaamte en onzekerheid opzij kon schuiven. Uiteindelijk was het oké, maar als
we er met elkaar over gepraat hadden, was het waarschijnlijk wel beter geweest.”
Agata: “Ik had helemaal geen idee wat ik moest doen in bed, of wat ik voelde eigenlijk wel lekker was. Gelukkig was mijn vriendje heel behulpzaam en geduldig. Maar doordat ik nooit gemasturbeerd had, wist ik niet hoe ik kon klaarkomen.”
Is dat ondertussen wel gelukt, ben ik benieuwd. Agata haalt haar schouders op. “Niet echt, maar ik hoop vroeg of laat toch eens een orgasme te krijgen.”
“Misschien moet je een vibrator proberen?” stel ik voor. “Of met een vrouw slapen”, schatert Ola.
‘Milosc‘ (Pools voor ‘liefde’) en ‘How dare you assume I’m straight?’ zijn de zelfgeschilderde slogans die op de pastelkleurige spandoeken prijken waarmee Agata en Ola ons de volgende dag op het Plac Defilad opwachten. Hier, in de schaduw van het megalomane, door Stalin gebouwde Paleis voor Cultuur en Wetenschap, start zo meteen de Equality Parade. Deze jaarlijkse optocht
voor gelijke rechten trekt tussen de 30.000 en 50.000 deelnemers en is daarmee de grootste in zijn soort in Oost-Europa. Behalve voor
de lgbtq-gemeenschap wordt ook aandacht gevraagd voor andere bevolkingsgroepen die lijden onder discriminatie.
In een homogeen land als Polen hoeft het niet te verbazen dat het aantal niet-blanke betogers op één hand te tellen is. Feministische organisaties zijn dan weer wel goed vertegenwoordigd onder de kleurrijke praalwagens die luide millenniumhits over het oververhitte asfalt blazen.
Tegenbetogers
Op het voertuig van Marsz Godnosci, de vereniging van ‘normale, boze vrouwen’ die Black Protest organiseerde, wordt vrolijk met
zwarte paraplu’s – het symbool van de vrouwenstaking – gezwaaid.
Marta Habior (35), filmproducente en medeoprichtster van Marsz Godnosci, gelooft dat de ongeziene feministische energie van het
Black Protest allesbehalve verspild is. “Een mentaliteitswijziging heeft plaatsgevonden, er zijn zelfs statistieken die dat bewijzen.” Ze
haalt haar telefoon erbij. “Volgens een enquête van Ipsos die vijf maanden na de vrouwenstaking werd uitgevoerd, zijn 42 procent van de Polen voor een versoepeling van de abortuswet. Dat is 5 procent meer dan in september vorig jaar”, leest ze af van haar scherm.
“Voor het eerst in de geschiedenis van de Poolse politiek wordt over vrouwenrechten gesproken. Ik weet wel dat zolang deze regering aan de macht is, ons lot niet zal verbeteren. Maar over twee jaar hebben we nieuwe verkiezingen: daar vestig ik mijn hoop op. De verandering moet van onderuit komen.”
Meelopen in de Equality Parade valt eigenlijk niet te vergelijken met het bijwonen van de Gay Pride in Brussel, waar holebikoppels al bijna vijftien jaar kunnen trouwen en homo’s hun eigen uitgaansstraat hebben. De energie die de massa hier voortstuwt is rauwer, dringender. Betogers laten de vlag van de Europese Unie hoog boven hun hoofd wapperen, buurtbewoners gooien vanop hun balkon bemoedigende kushandjes naar de voorbijtrekkende stoet, en van kop tot teen in regenboogkleuren gehulde oude vrouwtjes gaan gretig op de foto.
Tegelijk zijn er ook, in tegenstelling tot in Brussel, tegenbetogers. Langs de kant van de weg, keurig afgeschermd door een dubbele rij
politiemannen, houden mannen en vrouwen van alle leeftijden kartonnen borden met obscene verbodstekens in de lucht.
“Niet naartoe gaan, zij zijn gevaarlijk”, waarschuwt een bebaarde kleerkast in een fluoroze tanktop me. Gevaarlijk lijkt op het eerste gezicht een groot woord voor deze bescheiden bijeenkomst van bleke mensen, maar de defensieve manier waarop ze het Poolse volkslied aanheffen, heeft toch wat boosaardigs.
De bonte deelnemers aan de Equality Parade laten zich er in elk geval niet door kisten. Als antwoord op de nationalistische
zangstonde aan de zijkant van de baan scanderen ze enthousiast in koor “we love you too, oh oh, we do“.